شراب تلخ گونه ای که صوفی آن را سرچشمه اعمال ناروا خواند؛برای ما لذیذتر و شیرین تر از بوسه دوشیزگان است.
اُمَ الخبائث: مادر پلیدی ها،زاینده خبث ها.
اَشهَی: از فعل شَها،یَشهُو و مصدر شهوۀ وشَهوَۀ به معنی لذت و رغبت شدید است.
اَحلَی: از فعل حَلا،یَحلوُ، و مصدر حَلاوَۀ و حَلاوَۀ به معنی شیرینی است.
قُبله: بوسه.
عَذَارا: جمع عَذراﺀ و عذراﺀ یعنی دوشیزه.
حاصل معنی اینکه شراب تلخ گونه ای که صوفی آن را مادر پلیدی ها نامید برای ما از بوسه دوشیزگان شیرین تر است.
***ضبط ما مطابق ضبط قزوینی صورت گرفته که در دو مورد با متن خانلری اختلاف دارد:
یکی «تلخ وش» به جای «بنت العنب» و دیگری «صوفی» به جای «زاهد» که هر دو مورد را،چون در روشن شدن حواشی معنی موثرند،طرح می کنیم:
دکتر خانلری در رجحان بنت العنب بر تلخ وش نوشته است: « بنت العنب گذشته از تناسب با ام الخبائث در شعر فارسی سابقه دارد از آن جمله در این بیت خاقانی:
مرا سجده گه بیت بنت العنب / که از بیت ام القرا می گریزم.»
توجه پژوهشگر ارجمند به تناسب میان بنت و اُم در «بنت العنب» و «ام الخبائث» که ظاهراً دلیل رجحان این وجه است، انگشت نهادن بر صنعت محبوب شاعر یعنی برجسته نمودن معنی از طریق مقابل قرار دادن مفاهیم متضاد است و حکایت از کمال دقت در نظر دارد،ولی همین شگرد هنری شاعر را می توان میان تلخ وشی و احلی در مصراع دوم یافت، که تصور می کنم از جهت ظرافت کار، دست کمی از آن دیگری نداشته باشد و در حساب این امتیاز برابر باشند.
اما در بنت العنب اشکالی هست که در تلخ وش نیست و آن مقابل قرارگرفتن با قبله العذارا در مصراع دوم است. آیا می توان گفت که دختر انگور از بوسه دختران شیرین تر است؟ و در همان یادداشت بعد از توجیه و تٲیید بنت العنب در رد تلخ وش نوشته اند:«ترکیب تلخ وش هم غریب است،زیرا که پسوند«وش» برای همانندی دیدنیهاست نه چشیدنیها…» به فرض که نظر دانشمند زبان شناس را بی چون و چرا بپذیریم و «وش» را پسوند دیدنیها بدانیم نه چشیدنیها، که در این هم جای حرف است ، گوییم لفظی که در این ترکیب از مرز معنای خود تجاوز کرده پسوند «وش» نیست بلکه صفت تلخ است که چشیدنی است و معنای دیدنی افاده کرده و در این معنی با «وش» ترکیب شده است،وچه بسیار چشیدنیهای دیگر هم شاید به مناسبت حالت انعکاسی که در چهره ایجاد می کنند، معنای دیدنی می گیرند. در این بیت سعدی ترش و شیرین هر دو معنای دیدنی دارند:
لعبت شیرین اگر ترش ننشیند / مدعیانش طمع برند به حلوا
یا در خود حافظ: «خال شیرین که بر آن عارض گندمگون است».
تصور می کنم بر این قیاس بتوان ترکیب«تلخ وش» را هم پذیرفت. اینکه این ترکیب پیش از حافظ از جانب استادان سخن به کار رفته یا نه بر بنده معلوم نیست ولی در اینکه حافظ ترکیبات و تعابیر بسیاری به ذوق و سلیقه خود ساخته که موردپسند استادان بعدی قرار گرفته ودرادب والای فارسی وارد شده تردید نیست. چنانکه همین ترکیب «تلخ وش» که احتمالاً ساخته خود اوست،در این بیت ملک الشعراﺀ بهار آمده است:
سوی دگر ندیم سبکروح تلخ وش / بیگانه با مدِلَس و با اهل ذوق،خویش
بنابراین مقدمات «تلخ وش» ترکیب نادرستی نیست.
و در مورد اختلاف ضبط میان «صوفی ام الخبائثش خواند» یا « زاهد» ، باید به سابقه اصطلاح ام الخبائث توجه کرد. ام الخبائث کنایه از می و باده است و مٲخوذ از حدیث نبوی«الخمرام الخبائث فمن شربها لم تقبل صلاته اربعین یوماً». این ترکیب احتمالاً نخستین بار در داستان شیخ صنعان از منطق الطیر عطار به کار رفته است. آنجا که «شیخ فرمانبرداری کرد و گفت هر چه فرمایی به جان فرمان کنم.دختر ترسا گفت برای لایق عشق من شدن باید چهار کار بکنی: پیش بت سجده کنی،قرآن بسوزی،خمر بنوشی و دیده از ایمان بدوزی. شیخ خمر نوشیدن را سهل گرفت و از سه کار دیگر باز زد» و سرانجام داستان اینکه «شیخ صنعان که مست وبیهوش بود و جز وصال دوست اندیشه ای نداشت به بت پرستی تن در داد و مصحف بسوخت و زنار بر میان بست و ترسا شد.چنین است که عطار می را ام الخبائث خوانده، می گوید:
بس کسا کز خمر ترک دین کند / بی شکی ام الخبائث این کند
از کجا معلوم است که منظور حافظ از صوفی که می را ام الخبائث خوانده همین شیخ عطار نبوده است؟ مگر شیخ عطار متصوف و صوفی نیست و به صراحت می را ام الخبائث نخوانده است؟»
نظر استاد مرتضوی از دقت کامل برخوردار است و گمان نگارنده همین است که حافظ در این بیت به ام الخبائث عطار را صوفی خطاب کرده است.و حقا اسناد صفت صوفی به عطار مناسبتر است تا اسناد صفت زاهد به او. و چنین است که به جرٲت می توان گفت «صوفی ام الخبائثش خواند» بر «زاهد ام الخبائثش خواند» رجحان دارد.
احتمالاً ایرج میرزا هم در سرودن قطعه
ابلیس شبی رفت به بالین جوانی / آراسته با شکل مهیبی سرو بر را
از همین نکته در داستان شیخ صنعان الهام پذیرفته است.