شرح عرفانی غزل های حافظ، ابوالحسن عبدالرحمان ختمی لاهوری:

الا یا ایها الساقی ادركأساً و ناولها، الخ.

منقول است که این مصراع از ،لبید شاعر مشهور و به فصاحت و بلاغت معروف [است]. و لذا قال النبي – صلّى الله عليه و آله وسلّم – فى حقه: «اصدق اقوال قالتها العرب قول لبيد» (پیامبر که درود و سلام بر او و خاندان او باد در حق او فرمود: «راست ترین سخنی که قـوم عرب گفته است [این] سخن لبید است [الاكل شيء ما خلا الله باطل / و كل نعيم لا محالة زائل]). و ناظم قدس سره – آن را تضمین نموده؛ و قیل این مصراع از يزيد بن معاویه است که به فصاحت مشهور عرب است.

می گویند که چون حضرت خواجه قدّس سرّه این مصراع را تضمین فرمود، بعضی از ظرفای عهد گفتند که در صدر کتاب ایراد کلام آن شقاوت مآب لطف نداشت، فرمودند که لقمهٔ خوبی دیدم از دهن سگ ربودم و تحت کلام خود آوردم.» (انتهى).

محققان برآنند که چون کامل کلام ناقص را به طریق تضمین یا به حکایت در کلام خود آورد، آن کلام ملک کامل میشود و رتبه کلام پیدا می کند. چنانچه صاحب مناقب العارفین می آورد که روزی حضرت مولانا جلال الديـن مـحـمـد رومـى قدس سره ـ می فرمودند که هر چه از مقالات مردم مقبول نظر ما آمد، به ما تعلّق گرفت. چنانکه حق تعالی در کلام مجید می فرماید: «آنا ربکم الا علی (النازعات (۷۹) آیه ۲۴: من پروردگار برتر شما هستم ترجمه عبدالمحمد آیتی))» اگرچه آن نقل از گفته فرعون بود و سخن مبطل نماز است اما چون حق تعالی یاد فرمود و در کلام خود ذکر کرد، مبطل در این کلام ،نماند چون به حق تعالی تعلق گرفت. پس از ایــن ،بیان عیان میشود که هر چه پسند کاملان افتاد و پیش ایشان مَرْضی و مقبول آمد، بدیشان تعلق گرفت. (انتهی کلامه). في المثنوى المعنوى:

هر چه گیرد علتی علت شود / کفر گیرد کاملی ملت شود
مثنوی مولوی دفتر اول بیت ۱۶۱۳ (تصحیح نیکلسون، چاپ امیرکبیر)

و مشهور آن است که از ناظم است ـ قدس سره ـــ و الا (بالفتح) حرف تنبیه است؛ به معنی بدان و آگاه باش. و یا حرف ندا و ایها کلمه ای است که معرف به لام را به واسطهٔ آن کلمه ندا کنند و اقبالش به سوی خود طلبند و ساقی از روی لغت به معنی آب دهنده و مشهور شراب دهنده [است]. و در اصطلاح، پیر کامل و مرشد مکمل را گویند. و به خاطر نرسد که چون مراد از ،ساقی پیر کامل و مرشد مکمل است، پس مرشد را به حرف تنبیه ندا نمودن از ادب دور است. زیرا که طالب ملهوف و سالک مضطرب در شدتِ قَلَق و غایتِ اضطراب هر چه از زبان او صادر شود عندالمحققین بدان مأخوذ و معاتب نیست، كما قيل: «الا يا رسول الله يـا [اشــرف] الورى، الا يـا حبیب الله یا دافع الردى الا يا شفیع المذنبين و من عصى، الا يا سند العاصين و من خطا، الا يا واصل الحق، و یا بالغ العلی الا يا من شفاعته يوم القيمة ترتجى.»(ترجمه ای رسول خدا ای شریفترین آفریده ای حبیب خدا ای دفع کننده بلا ای شفاعت کننده گناهکاران و ،عاصیان ای پناه سرکشان و خطا کاران ای پیامبر به حق واصل ،شده ای به کمال رسیده و ای کسی که روز قیامت به شفاعت تو امید می رود.) و کلماتی که از چوپان با موسی ـ علیه السلام ـ به صدور آمده، از روی ظاهر موجب کفر بود، اما چون در حالِ شدّتِ قَلَق و ذلال بود مورث پیشامد او و عتاب موسی علیه السلام شد. چنانچه حکایتِ آن در دفتر دوم مثنوی معنوی مشهور است و قول يحيى بن معاذ رازی است که «چون مراتب محبت صحت ،پذیرد مراتب آداب از میان برخیزد» و «ترک الادب عند المحبين ادب» (ترک ادب نزد عشاق ادب است.)، سر این معنی است. و ادر (به فتح یکم و کسر دوّم) به معنی بگردان [است] ؛ (كذا في الكشف). وكأس (به همزه) شراب و جام با شراب، و به معنی مطلق جام نیز آمده است و کوس جمع آن است. و ناول (به کسر واو) امر است از مناوله، به معنی بده و عطاكن (كذا في الكشف). و حرف کاف در صدر مصراع ثانی تعلیلی است و معنی بیت در شرح نوشته: «یعنی ای ساقی بده کاسۀ عشق و محبت، اگر دوستی در مودت. کلمۀ اوّل می تواند که عبارت از زمان بیعت مرشد باشد که سالک در هنگام، بیعت عشق را آسان می تراشد. یعنی عشق هنگام بیعت آسان نموده بود و در بدایت مستحسن می نمود؛ چون در سلوکش آمدیم، مشکلها افتاد که رخت هستی همه بر باد داد. و می تواند که عبارت از حالت عدم باشد و از برداشت مالا يطاق اظهار نَدَم باشد. كما قال الله تعالى: «انا عرضنا الامانة على السموات والارض (الاحزاب (۳۳)، آیه ۷۲ «ما این امانت را بر آسمانها و زمین…. عرضه داشتیم.») (الآیه). یعنی روز میثاق (اشاره دارد به این آیه شریفه «و اذ اخذ ربك من بنی آدم من ظهورهم ذريتهم و اشهدهم على انفسهم الست بربكم قالوا بلى…..» الاعراف (۷)، آیه ۱۷۲: «و پروردگار تو از پشت بنی آدم فرزندانشان را بیرون آورد و آنان را بر خودشان گواه گرفت و پرسید: آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتنذ: آری …») چون از عدم به وجود می آسودیم از جهت حصول عرفان و رفع موانع از هواهای نفس و شیطان، عشق را آسان دانسته و توسل بدو نموده بودیم، اکنون که در وجود آسودیم مشکلها افتاد؛ که رخت آسودگی همه بر باد داد و موانع پیش آمد و جهاد اکبر به مخالفت لازم گشت. پس ای مرشد راه طریقت، و ای هادی سبیل، حقیقت هنگام مددکاری است و آوانِ دوستی و یاری؛ اهمال، موجب اضلال است و توقف، مایۀ وبال. کاسۀ عشق و محبت بگردان و بنوش و بنوشان تا مست و مدهوش گشته از این کشاکش برهیم. و می تواند که ساقی عبارت از مرشد حقیقی و هادی تحقیقی بُود که اشارت است به واجب الوجود وربُّ المعبود. و همچنان ساقی و شاهد و امثال آن هر کجا که مذکور شود، ارباب اشارت بدان جانب می برند و هر چه گویند با او گویند و هر چه جویند از او جویند. و ماسوا را در وجود نپندارند و نمودی بی بود انگارند (انتهى كلامه). و صاحب مدار الافاضل به تقریب تحقیق لفظ کأس را در معنی این بیت چنین نوشته که «مراد از ساقی معشوق است. و چون عاشق در اضطراب فراق بیچاره و درمانده گشته بود و او را مشکلی و دشواری پیش آمده بود، گفت که روی خود را بنما تا از عذاب فرقت خلاص شوم. به جهت آنکه اهل تصوف کاس ذکر کنند، و روی محبوب اراده نمایند. یا مراد از کاس، فیض باشد؛ از قبیل ذکر محل و اراده حال. و كأس در اصطلاح قومی، دل است. و فیض به دل می رسد. برین تقریر، از ساقی حقیقی یا از مرشد، فیض می خواهد تا صعوبت و اشکالی که در این راه پیدا شده مرتفع گردد. و معنی مجازی معلوم [شود].» (كذا في الشرح انتهى كلامه).

و می تواند که توجیه این بیت چنین نموده آید که مراد از ساقی، حضرت خضر علیه السلام – است. منقول است که شمس الدین محمد حافظ شیرازی در ابتدای حال مشغولی به تدریس و تعلم علوم ظاهری که در آن فن، یدِ بیضایی داشت، خصوصاً در علوم قرآن بی نظیر بود، می نمود. تا آنکه به رهنمونی توفیق الهی و بدرقه هدایت نامتناهی، در سن چهل سالگی به ملاقات حیات سماتِ حضرت خضر علیه السلام – مشرف شد و ایشان شیشه شراب محبّت الهی به دست حضرت خواجه داد و گفت: بنوش. بلاتحاشی آن را تجرع نمود و مست نشأه عشق و استغراق گشت. بعد از آن ترک تدریس و تعلیم و توقیر نموده و لاابالی وار در کوچه و بازار می گشت. و شروع در نظم غزلیات حقایق آیات و معارف سمات فرمود و ذکر طلب شراب مذکور از دست ساقی مزبور، در کلام خود به تکرار درج نمود، بر حدیث کریم «من احب شيئاً فاكثر ذكره» (نک: مصنفات عین القضات، ج ۱، صص،۲۴، ۱۳۷؛ تذكرة الاوليا، تصحیح استعلامی (چاپ زوار) ص ۸۶؛ تمهیدات، تصحیح عسیران،(چاپ منوچهری) ص ۲۴. «کسی که چیزی را دوست دارد، آن را زیاد یاد می کند.» (حدیث نبوی)) عمل نمود.

در این صورت حاصل تقریر بیت آنکه، خطاب با حضرت خضر علیه السلام – نموده، می گوید که آگاه باش از احوالِ پر اختلالِ من، ای ساقی آب حیات معنوی، در گردش آر كأس شراب محبّت الهى، و عطا کن آن را به محبّ ملهوف؛ زیرا که تجرع شراب عشق، از دست چون تو ساقی به واسطه کمال حلاوت و غایت لذت آسان نمود اوّل ولیکن دارالوجودِ ما را قهرمان عشق در قبضه تصرف خود آورد، و در رگ و ریشۀ تن، نفاذ حکم کرد. و افواج قاهره آلام و هموم، و جنود ماهرۀ محن و غموم آن مالک ملک وجود از هر طرف هجوم آورده. بر مقتضای «ان الملوک اذا دخلوا قرية افسدوها»(النمل (۲۷)، آیه ۳۴: «پادشاهان چون به قریه ای در آیند تباهش می کنند.») ، خطه وجود ما را پایمال حوافر جنود حوادث ساختند. پس علاج من بر مقتضای قول مجنون عامری:

تداويت من ليلى بليلى من الهوى / كما يتداوى شارب الخمر بالخمر

(معنی بیت: در عشق خود درد لیلی را به لیلی مداوا کردم / همچنانکه میخواره خمار شراب را به شراب مداوا میکند)

منحصر در دور و اعطای کاسۀ شراب محبّت الهی از آن جنس که اوّل عطا کرده بودی، هست. تا محبت ناقص من به مرتبۀ کمال برسد و رتبۀ صحت دریابد و محنتها به راحتها مبدل شود و نقمتها عین نعمتها گردد. و چنانچه مولوی عبدالرحمن جامی قدس سره – در مقدمۀ شرح قصیده میمیۀ فارضیه آورده که «علامت صحت محبّت آن است که صفات متقابلۀ محبوب چون وعد و وعید و تقریب و تبعید و اعزاز و اذلال و هدایت و اضلال بر محب یکسان شود و کشیدن حرارت آثار نُعوت قهر و جلال چون چشیدن حلاوت احکام صفات لطف و جمال بر وی آسان گردد». والله اعلم بالصواب.